Terdoodveroordeelden zitten in de VS jarenlang op de voltrekking van hun vonnis te wachten. Er zijn erbij die daar gek van worden, er zijn er die vragen om euthanasie. Anderen beginnen in de gevangenis een nieuw leven. Hoe doen ze dat, en wat kun je leren van hen? We vragen het aan Merel Pontier, een Nederlandse strafrechtadvocate in Texas, die ook vrijwilliger is voor Bureau Buitenland van Reclassering Nederland.
Zeven jaar geleden zag Merel Pontier (29) een documentaire die haar leven zou veranderen. Het was een film over de doodstraf in Amerika. Code Rood, van Jessica Villerius. Een van de geïnterviewden was Clinton Young, een jonge man die toen al 15 jaar in een Texaanse dodencel zat. Merel was onder de indruk en schreef hem een brief. Inmiddels is ze verhuisd naar Texas en zeven dagen in de week bezig voor mensen die de doodstraf of levenslang hebben gekregen. ‘Het verhaal van de film greep me echt aan. Wat heftig, dacht ik: de staat neemt iemands leven, omdat diegene iemands leven heeft genomen. De staat doet dus wat hij zelf verboden heeft. Ik had toen ik de film zag net een half jaar stagegelopen in New York, waar ze de doodstraf niet hebben. Maar wist dus wel iets van het Amerikaanse rechtssysteem en besloot me in de doodstraf te verdiepen. Twee jaar later ging ik naar Louisiana. Een paar maanden werkte ik er voor een advocatenkantoor dat terdoodveroordeelden verdedigde. Dat gaf de doorslag. Jeetje, dit is echt belangrijk werk, dacht ik toen.’ Niettemin ging ze terug naar Nederland, studeerde af, en kreeg een baan bij het OM. Maar: werken voor mensen die de doodstraf of levenslang hebben, bleef trekken. ‘Als ik ergens mijn rechtendiploma voor kan inzetten, dacht ik, dan hiervoor. Dus toen ben ik in 2019 verhuisd naar Texas en er gaan werken. Ik werk aan herzieningsverzoeken voor mensen die ter dood veroordeeld zijn of levenslang hebben gekregen, wat in de VS betekent dat je meestal in de cel zult sterven. De doodstrafzaken doe ik altijd met collega’s, de levenslangzaken pro deo. Intussen ben ik ook steeds meer betrokken geraakt bij de zaak van Clinton Young – die ook in Texas zit. Na de eerste brief volgden er meer en tegenwoordig zie ik hem regelmatig. Bezoek vindt altijd plaats achter glas en via de telefoon. Daarnaast heb ik een stichting opgericht, de Clinton Young Foundation, die mensen zoals hij helpt. We werken met vrijwilligers die vinden dat deze mensen een tweede kans verdienen.’
Overlevingsdrang
Texas is de staat waar de doodstraf het vaakst wordt uitgevoerd. Maar net als in andere Amerikaanse staten die de doodstraf kennen, wordt die nooit meteen voltrokken. Veroordeelden wachten er gemiddeld 11 jaar op de voltrekking van het vonnis. Dat het zo lang duurt – er zijn uitschieters van 30, 40 jaar – komt door de waarborgen in het Amerikaanse rechtssysteem. Er zijn tal van beroepen mogelijk, en dat is maar goed ook: als de overheid een mensenleven mag nemen, dan moeten er ook voldoende juridische mogelijkheden bestaan om dat aan te vechten. De mensen op death row (de dodencel) zitten hierdoor soms wel langer vast dan gevangenen met levenslang. Als je jarenlang elke dag te horen kunt krijgen dat je die dodelijke injectie krijgt, doet dat wat met je.
‘Wat precies, is voor elke gedetineerde anders. Elke gedetineerde is ook anders, net zoals buiten ieder mens anders is. De overeenkomsten tussen de mensen die op death row zitten, is dat ze geen gemakkelijk leven hebben gehad, zelden een eerlijk proces hebben gehad, en vaak niet rijk zijn. Tegelijk hebben ze bijna allemaal een heel sterke overlevingsdrang. Ze willen leven en niet gedood worden door een injectienaald. In Texas zat tot voor kort een man al ruim 40 jaar op death row. Dat is 40 jaar in isolatie. 40 jaar in een cel zo groot als een parkeerplaats met een metalen bed, een metalen wc en een metalen schrijfplankje. Dan word je niet meer als mens behandeld. De gedetineerden die de doodstraf hebben gekregen, zitten op een gang met die andere terdoodveroordeelden, ze horen het wanneer er iemand wordt weggehaald.’ ‘Terdoodveroordeelden zitten dag en nacht alleen in hun cel. Veel contacten hebben ze dus niet, en al helemaal niet fysiek. Ze mogen een keer per week bellen, en een keer bezoek ontvangen achter glas. Studeren mogen ze niet want voor wie of wat zouden ze dat doen? Hun eigen ontwikkeling wordt niet gezien als een reden. Ze mogen wel brieven schrijven. Daarom is het moment dat de post komt het mooiste moment van de dag.’ Tientallen jaren zitten met die injectienaald in het vooruitzicht: als je die foltering overleeft, moet je wel heel sterk zijn. ‘Het vraagt een bepaalde mindset. Ik denk dat mensen met een doodstraf extreem gericht zijn op blijven leven. Eruit komen is het hoogste en misschien wel enige doel, dat merk ik bijna altijd. Het zijn de uitzonderingen die niet onder deze omstandigheden kunnen leven en alles opgeven. Dat is heel triest. Ik denk niet dat ze echt dood willen. Niemand wil echt dood. Ik heb zelf trouwens nog niemand meegemaakt die niet meer wil, wel erover gelezen. Ook over een man die aan de Nederlandse regering vroeg of hij euthanasie mocht krijgen – wat niet mocht. De meeste mensen op death row zijn elke dag bezig met uit die dodencel komen. Het is ook hun houvast. Als je niet meer op durft te hopen wordt het heel moeilijk. Hoop doet leven, letterlijk. De enkele contacten die ze hebben helpen hen daarbij. Iemand zei: dan word ik even niet behandeld als een veroordeelde, maar als een mens.’
Kleine dingen
‘Wat je je realiseert als je met deze groep mensen omgaat: voor hen zijn kleine dingen heel belangrijk. Daarom ben ik naast mijn werk sinds kort ook vrijwilliger voor Bureau Buitenland van Reclassering Nederland. Een uurtje of twee uurtjes praten doet heel veel. Wij leven in een materialistische wereld waar iedereen steeds meer wil, en steeds sneller beweegt. Soms stuur ik een boek op, zonder dat de ontvanger daar om heeft gevraagd. Dan is zijn dag helemaal gemaakt. Zo blij. Ik ken een terdoodveroordeelde die alleen maar juridische boeken leest, een ander leest alles over filosofie.’ ‘De mensen die ik spreek zitten allemaal al heel lang. Daar veranderen ze door, of ze nu wel of niet schuldig zijn. Soms hebben ze voor het eerst van hun leven echt rust. Gaan ze voor het eerst nadenken over wie ze zijn, wat ze willen met hun leven en wat ze willen verbeteren. Op een moment dat ze hun leven eigenlijk kwijt zijn! Ik leer ook veel van hen. Ze hebben een positieve invloed op mijn leven. Alleen hun gedrevenheid al… Ik heb met de gedetineerden soms dieper gaande gesprekken dan met mijn vriendinnen. Ze zeggen weleens dat ik niet elke keer hoef te komen, maar de gesprekken zijn het beste deel van mijn werk. Ik wil dat contact. Het zijn mensen die echt veranderen. Ze stoppen hun tijd in het verbeteren van zichzelf. Daarom zouden gewone gedetineerden (en wij allemaal, red.) iets van hen kunnen leren. Ze zouden bijvoorbeeld kunnen leren dat het heel belangrijk is om te kijken naar wat je wel hebt in plaats van naar wat je niet hebt. Je familie, je vrienden, alle contacten die je nog hebt. En ook dat het je niet helpt om je oude leven weer op te pakken zodra je vrijkomt. Ik denk dat als een terdoodveroordeelde een advies zou mogen geven, iets zou zeggen als: besteed je tijd aan de verbetering van je leven. Zie je detentie als een kans om te groeien, op wat voor vlak dan ook. Jij krijgt een tweede kans! Pak die met beide handen.’
Tweede kans
Bij de zaak van Clinton Young is Merel ook juridisch betrokken. Ze is niet zijn advocaat, geeft alleen advies. Het vonnis is nog altijd niet uitgevoerd. ‘Clinton heeft alles tegen gehad wat je maar tegen kunt hebben. Advocaten die hun werk niet goed deden. Een corrupte officier van Justitie, een jury die de helft van het bewijsmateriaal niet onder ogen kreeg. We blijven vechten voor heropening van zijn zaak. Daarom doe ik dit werk. Wie onschuldig is wil ik eruit halen. Wie de doodstraf heeft wil ik uit de dodencel halen. Ik doe er alles aan om hen een tweede kans te geven.’ ‘Het werk is soms bizar. Sta je tijdens een zitting naast een client waarvan je inmiddels weet dat hij zoveel meer is dan de moord die hij gepleegd heeft, moet je tegenover een rechter verdedigen dat die man niet dood mag. De doodstraf is inhumaan, nogal eens is het vonnis op twijfelachtig bewijsmateriaal gebaseerd, en hij heeft geen afschrikwekkende werking.’ Twee staten, Virginia en Colorado, hebben de doodstraf onlangs afgeschaft. President Joe Biden heeft de federale executies opgeschort. ‘We zijn op weg. Ik sprak een officier van justitie die zijn mening heeft bijgesteld. Hij zei dat hij het op dat moment niet erg zou vinden als de doodstraf werd afgeschaft. We zijn op weg. Maar we zijn er nog lang niet. Texas zal de laatste staat zijn waar de doodstraf verdwijnt. Texanen geloven in vergelding. Ze geloven dat hard straffen een afschrikwekkende werking heeft. Dat allang uit onderzoek is gebleken dat het zo niet werkt, maakt hier niemand iets uit.’
TEKST: Marjolein van Rotterdam. Dit artikel is eerder gepubliceerd in het tijdschrift voor Nederlandse gedetineerden in het buitenland Comeback #3, 2021.