In de gevangenis kun je je gemakkelijk van god en iedereen verlaten voelen. Lichtpuntjes van medemenselijkheid zijn dan, soms letterlijk, levensreddend. Ze kunnen in een onverwachte hoek zitten, bewijst het verhaal van een fotograaf die een vrouw portretteerde en zich nu al jaren inzet om haar vrij te krijgen.
De geportretteerde vrouw is Christina. Haar zaak voor een rechtbank in de conservatieve Amerikaanse staat Georgia, is een zaak waar alles misging wat maar kan misgaan. In het kort: in 1992 is Christina een jonge, alleenstaande moeder die nog niet zo lang geleden in de Amerikaanse Bible Belt is komen wonen met haar dochtertje van drie. Christina heeft dan al het nodige achter de rug. Haar aan heroïne verslaafde moeder heeft haar afgestaan, ze groeit op in een adoptiegezin waar ze wordt misbruikt. Op haar 16de vlucht ze, trouwt en wordt door haar man mishandeld. Ze vlucht opnieuw, trouwt met een andere man en raakt zwanger. Opnieuw is er geweld. Met haar dochtertje vertrekt ze, ditmaal naar het zuiden, waar ze een nieuw vriendje vindt. Op een dag komt ze met hem en haar dochter naar het ziekenhuis, het kind zit onder de blauwe plekken en is buiten bewustzijn. Amber blijkt al te zijn overleden. Moord, oordeelt de gemeenschap. Christina wordt opgepakt. Tijdens haar voorarrest worden haar depressieve klachten erger. Men geeft haar zware medicijnen. In een gedrogeerde toestand moet ze een voorstel van haar advocaat beoordelen. Kies voor de Alford Plea, raadt haar advocaat aan, een vreemde kronkel in het Amerikaanse strafrecht waarbij de verdachte erkent dat er bewijs tegen hem/haar is, maar tegelijk vasthoudt aan zijn/haar onschuld. Het zou betekenen dat Christina niet de doodstraf krijgt maar wel levenslang. Christina zegt ja.
Aandacht
De fotograaf is Jan Banning. Als hij Christina in 2013 ontmoet is hij een beroemde Nederlandse fotograaf met een scherp oog voor mensen en menselijk leed. Hij is een kind van Indische ouders en heeft naam gemaakt met een serie over ‘Troostmeisjes’, vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog seksslavinnen van de Japanse militairen moesten zijn. Misschien nog wel beroemder werd zijn serie Bureaucratics, met ambtenaren wereldwijd achter hun bureau. Vanaf 2012 is hij bezig met het project Law & Order. Dit gaat over strafrecht. Hij fotografeert bij de politie en in de rechtbanken en gevangenissen van Colombia, Frankrijk, Oeganda en de Verenigde Staten. In 2013 krijgt hij toestemming in de Pulaski vrouwengevangenis in de Amerikaanse staat Georgia te fotograferen. 85 vrouwen zet hij op de foto. Hij mag ze fotograferen en hun naam, gevangenisnummer, geboortedatum, strafmaat en de datum van hun arrestatie vragen. Verder niets. Christina is een van de laatsten die hij fotografeert. ‘Net als de meeste andere vrouwen die ik fotografeerde was zij aangedaan. Dat kleine beetje aandacht was al veel voor ze. Heel wat vrouwen waren in tranen na afloop van het maken van de foto.’
Moeder
Welke moeder vermoordt haar eigen kind? Het komt maar hoogst zelden voor. Christina hoort er niet bij: in 2013 zit ze 21 jaar vast en al die tijd heeft ze nooit iets anders gezegd dan dat ze onschuldig is. In die periode raakt ongeveer iedereen die niet bij justitie hoort, overtuigd van haar gelijk. Enkele mensen zijn zo overtuigd dat zij zich gaan inzetten voor haar zaak. Een advocaat en een psycholoog, een hoogleraar en een gepensioneerde man die gefascineerd is door haar zaak. Een aantal ervan raakt uit beeld, een deel overlijdt zonder iets te hebben kunnen afronden. Ook met anderen die een rol speelden in Christina’s zaak loopt het niet goed af. De arts die haar de zware medicijnen tegen depressie voorschreef zit nu zelf in de bak. ‘Hij is lang niet de enige’, zegt Jan.
Klassenjustitie
De vrouwen in de Pulaski-gevangenis laten Jan niet los. Als hij weer thuis is gaat hij op zoek naar hun verhalen. Het blijkt dat Jan op het internet ongeveer alles kan vinden over de vrouwen in de Pulaski-gevangenis. Ongelooflijk vindt hij dat, het contrast met wat hij van ze mag weten als hij ze fotografeert is te groot. Op de site van de gevangenis zelf staat nota bene waarvoor de vrouwen vastzitten. Vijfenveertig levens van de tachtig geportretteerden trekt hij na. Christina is een van de laatsten. ‘Haar levensverhaal bleek hartverscheurend. Iedereen in haar omgeving was het erover eens: dit is een verfoeilijk mens en die moet je opsluiten. En dat terwijl je net je dochtertje verloren hebt.’ Ook Jan raakt overtuigd van Christina’s onschuld. In 2018 heeft hij een grote overzichtstentoonstelling. Er hangen veel portretten. Hij vraagt zich af: wat hebben al die mensen aan mij gehad?‘ Al zou ik me maar inzetten voor een gedetineerde, peinst hij. Jan verdiept zich ook in het justitieel systeem van Georgia. Zoals in veel Bible Belt staten is het recht er hard, gericht op wraak. De doodstraf wordt er opgelegd en ook uitgevoerd. Klassenjustitie is normaal. Wie arm is, heeft een grotere kans in de gevangenis te belanden dan wie rijk is. Voor mensen met een kleurtje is het nog een graadje erger. Jan ontdekt twee internationale onderzoeken naar het percentage onschuldigen. Eentje gaat over de onschuldigen op death row: 4,1 procent. Het tweede over zedenzaken: 11,5 procent Omgerekend naar de hele gevangenisbevolking van 2,3 miljoen, zijn dat 100.000 tot 250.000 mensen die onschuldig vastzitten. Jan besluit Christina te mailen. ‘Wie een leven redt, redt de wereld’ meent hij.
Onzekerheid
Omdat Jan niet goed weet wat hij Christina moet schrijven, vraagt hij maar of ze de foto ontvangen heeft. Ze schrijft terug. Ja, de foto heeft ze gekregen en ze is er blij mee. Het contact groeit geleidelijk. Op een gegeven moment bellen Jan en Christina elke dag. Jan geeft ook steeds meer ruchtbaarheid aan de zaak van Christina. Dat leidt onder meer tot een vijfdelige podcast, Jan & Christina. In de podcast hoor je ook wat het contact met Christina doet. In 2017 deed ze nog een zelfmoordpoging. Dat zou nu niet meer gebeuren. Jan: ‘Ze heeft het natuurlijk nog steeds zwaar. Vooral als er weer een afwijzing komt op de aanvraag voor parole (voorwaardelijke invrijheidsstelling). Drie keer heb ik het van nabij meegemaakt: ik moest het haar vertellen. Dat is verschrikkelijk. De onzekerheid waar zij mee te maken heeft… Je kunt er gewoon niets van zeggen of het zal lukken. We weten dat de parole board per geval drie minuten heeft. Het is volstrekt duister op grond waarvan ze besluiten. Je krijgt een bericht. Een standaardzinnetje. ‘Gezien de ernst van uw misdrijf, komt u niet in aanmerking’. Zoiets. Christina wordt daar gek van! De ernst van het misdrijf – los van haar onschuld – verandert nooit. Wanneer is het dan wel lang genoeg?’ Je opwinden helpt ook niet, net zomin als het wijzen met je vingertje naar personen. ‘Ik probeer daar ver vandaan te blijven. Natuurlijk zie je dat mensen die hier een rol in hebben gespeeld, dingen verkeerd hebben gedaan. De sheriff, de rechter, iedereen. Maar uiteindelijk is het toch dit door en door rotte systeem wat de oorzaak is. Het verhaal over Christina zie ik daarom ook als een case study, een verhaal dat iets vertelt over het systeem.’
Vriendschap
Wat er ook gebeurt als Christina opnieuw voorwaardelijke invrijheidsstelling aanvraagt, haar leven is veranderd. Ze studeert, heeft contacten, een venster op de wereld. Ze heeft een professioneel team dat haar ondersteunt, waaronder een fantastische advocaat. Het team kwam er dankzij crowd funding. Ze heeft levenslang, maar krijgt een nieuw leven. Soms is ze een hele dag bezig met het beantwoorden van e-mails. Zelf zegt ze: ‘De wereld heeft me niet afgeschreven, heeft me niet vergeten, daardoor heb ik geleerd dat ook ik belangrijk ben en een plek op de wereld heb.’ Jans leven is ook veranderd. ‘Ik ben erachter gekomen dat het verschil tussen mensen met levenslang en wij, aan de andere kant van de tralies, ook weer niet zo groot is. Het is het verschil tussen pech of geluk hebben in het leven. Ik kom uit een harmonieus gezin, had alles mee; Christina had alles tegen.’ Ook de vriendschap met Christina heeft hem veranderd. ‘Het is een wonderlijke vriendschap. Ik raakte geïntrigeerd omdat zij, met al haar sores, naar mijn leven vroeg. Al snel bleek ze een bijzonder mens te zijn en veranderde medelijden in bewondering. Ze zit zonder cynisme in die gevangenis.’ Opgeven is dan ook geen optie voor Jan. ‘Eigenlijk is het totaal uit de hand gelopen. Ik ben ongeveer 90 procent van mijn tijd bezig met de zaak van Christina, en dat al drieënhalf jaar. Maar ermee ophouden? Dat kan niet.’
Fotoproject en boek
Intussen is er behoorlijk veel aandacht voor de zaak en blijft die komen, met Christina’s 30-jarig ‘jubileum’ in de cel op 15 april in zicht. Jan rondde een fotoproject over de zaak af en maakte daar een geweldig boek van, Het Oordeel. Het boek verschijnt ook in het Engels: hij wil dat het in de VS zal worden gelezen. Ook is er een driedelige documentaire in de maak die op de site van het Amerikaanse tv-station ABC te streamen zal zijn. Jans foto’s zijn vanaf maart te zien op een tentoonstelling in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam: net als het boek is de tentoonstelling een co-productie van Jan (foto’s) en Christina (tekst). Christina kan er uiteraard niet bij zijn maar zal (als alles meezit) de tentoonstelling vanuit de gevangenis openen.
Tekst: Marjolein van Rotterdam